معماری اسلامی

بخشی از مطلب
مسجد 
 از زمانهای قدیم نیایشگاه همیشه جای ویژه خود را داشته و هنوز هم دارد و چشم گیر از تمام بناهای دیگر است و به همین خاطر در دل هر آبادی جای گرفته است. نیایشگاه چون بزرگترین ساختمان آبادی بوده و درآغاز نیازی بدان نداشته که نشانی ویژه داشته باشد. خود به خود نگاه هر رهگذری را به سوی خود می کشید، اما پس از گسترش آبادی، نخست با افراشتن درگاهها و گلدسته ها بلندترین جای آن و سپس با ساختن میل و برج در کنار و نزدیک آن، مردمان آبادی و رهگذران بیگانه را به نیایشگاه راهنمایی می کردند. نخستین مسجدی که بدست پیامبر بزرگوار ما، با همکاری یاران گرامیش در مدینه ساخته شد همیشه الگوی مسجدهای بیشمار و گوناگونی بوده است که بدست هنرمندان تر دست ما در سراسر ایران زمین بنیاد شده است. حضرت محمد (ص) چون مدینه را با فروغ ایزدی خود روشن ساخت یاران خویش را فرمود تا برای بنیاد مسجدی در خور که پذیرای نمازگذاران باشد دل نزدیکترین کوهپایه را بشکافند و سنگهای آن را بشکنند و قسمتی از زمین را برای ساختمان مسجد فراهم آورند. 
 و آنگاه با دست گرامی خود پاره ای لاشه سنگ را روی هم می گذاشت تا دیوار شبستان بلند اندکی بلندتر از مردمان قدبلند برافراشته شد. 
 مسجد سرکوچه محمدیه نایین نخستین آتشکده ای پابر جا و دومی آتشگاهی نیمه ویران و سومی ایران پشت به آفتاب و چهارمی مهرابه بوده نمونه های خوبی برای بهره گیری شایسته از ساختمانهای رها شده هستند، هر چند مسجد شدن آنها دیر گاهی پس از ساختمان مسجد جامع فهرج انجام گردیده است.
مسجدهای شبستانی:(که معلوم نیست از کجا به مسجد عربی نامور شده) میانسار و پیشگاه سر گشاده بزرگی در میان دارد و پیرامون آن را شبستانهای چهل ستون و سیتاوند (چهل ستونهایی که در سه طرف دیوار ندارند، مانند چهل ستون اصفهان) گرفته ودر بیشتر آنها (پس از نخستین سده هجری) دهانه میانی رو به قبله ودهانه روبه روی آن (که بیشتر درآیگاه مسجد است) پهن تر و گشاده تر از دهانه های دیگر است. این تهرنگ(زیر کاریها) آشنا در ایران پیشینه ای بسیارکهن دارد و نمونه های بسیار روشن آنرا در سراهای باستانی سیستان می توان دید که اگر دیرینگی بنیاد آنها استوار نبود گمان می رفت که این شهر کهن، شهر مسجدهای شیستانی بوده،و از دیگر ساختمانهای درون شهری بهرهای نداشته است. 
از سده سوم تا چهارم و آغاز سده پنجم هجری بیشتر مسجدهای ایران به همین شیوه بنیاد می شده اما هر روز برزیبایی و نغزی آن می افزوده اند تا به روزگار آل کاکویه که نغزکاری به والاترین پایه خود می رسد.(شبستانهای جامع اصفهان به روزگار آل بویه وآل کاکویه) و سخنی گزاف نیست اگر بگوییم هرگز دیگر هنر ما بدان پایگاه والا دست نیافته است. در همان روزگار در برخی شهرها وروستاها مسجدهای کوشکی(پاگنبدهای تک) نیز بنیاد میشده که نام آورترین آنها مسجد جامع بروجرد است.
بیشتر مسجدهای چهار ایوانی امروز هم مانند جامع اصفهان و مسجد نوشیراز از آغاز شبستانی بوده که چند دهانه از شبستانهای چهار برآنرا برداشته و بجای آن ایوان ساخته اند. 
گنبد خانه که قسمت اصلی می باشد که محراب در آن قرار دارد و و پیش آن یا ایوان و ایوانچه و غرفه و شبستان چهلستون و ستاوند سرپوشیده و کشیده یک طبقه ودو طبقه و پیشگاه و مهتابی(سّکو) و گاهی شبستانهای زیر زمینی و مناره و گلدسته درگاه پاسردی بگونهای شایسته به هم پیوسته و یافت مسجد را می پرداخت. 
اسامی ده مسجدی که نوشته شده:
1) مسجد جامع فهرج در یزد
2) مسجد جامع اصفهان در اصفهان
3) مسجد جامع نایین
4) مسجد جامع تبریز 
5) مسجد جامع گلپایگان 
6) مسجد کبود تبریز
7) مسجد امام اصفهان (مسجد شاه)
8)مسجد شیخ لطف الله
9) مسجد آقا بزرگ کاشان 
10) مسجد گوهر شاد
مسجد جامع فهرج
یکی از اصیل ترین ساختمانهای شیوه خراسانی، مسجد جامعه فهرج است. این مسجد شاید کهن ترین مسجد ساخته شده در ایران است که ویژگیهای نیارشی شیوه پارتی (ساسانی) را داراست. تهرنگ آن و جایگاه میانسرا شبستان و صفه ها، آشکارا آنرا اثری از روزگار اسلامی معرض می کند که از نخست برای مسجد ساخته شده و مانند مسجدهایی صدر اسلام (چنانکه از کتب و اخبار بر می آید) دارای طرحی بسیار ساده و بی پیرایه می باشد. آرایه های گچ بری شکنجی و پیچک های آن، همانند آرایه های کاخ کسری در تیسفون است. از همین رو بیننده در نگاه اول آنرا اثری از دوران اسلامی نمی شمرد، بویژه مناره آن (که شاید در سده چهارم و پنجم به آن افزوده شده باشد) که هنوز با خود مسجد، جفت و جور نشده است. نقشه مسجد جامع فهرج بسیار ساده است، حتی ساده تر از تاریخانه دامغان شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دو دهانه چپ و راست آن است. چفدهای همه انها خانگی (بیضی) است. تاقها نیز آهنگ (ناوی یا کوره پوش) است. میانسرای کوچک مسجد، از جنوب به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب هر یک به دو دهانه رواق، محدود می شود. پهلوی شمالی میانسرا، چهار صفحه دارد که با درگاهایی بهم راه داشته و اکنون شبیه شده است پوشش صفحه ها همچون نیم گنبدی ساخته شده است، درست مانند آنکه یکی از گنبدهای ساسانی را به دو نیم کرده باشند. جای دو درگاه اصلی در صفحه ها دیده می شود و بی گمان ورودی اصلی مسجد از آنها بوده است. چغدهای بالای درگاه ها مانند درگاه های ساسانی، دارای هویه هستند و با کار آنها کمی از جزرهای دو سوی درگاه پس نشسته است. جزرهای نمای میانسرا، چند تاقچه با جفدهای شکنجی (دالبری) دارند. چنین طرحی بعداً در مسجد علاقونوی و مسجد فهرج و در مسجد کهن مهرآباد ابرقو که از مسجدهای کهن در ایران است، بکار رفته است و به روشنی، خاستگاه جفد شکنجی را که بعدها در معماری انولس (اسپانیا) و مغرب بکار رفته، آشکار می سازد. 
 جای محراب اصلی شبستان، نخست یک تو رفتگی راست گوشه بوده که بعدها محراب کاهگلی را درون آن کنده اند که این تصرفی بسیار زشت است. 
 بر روی دیوارهای دیگر شبستان و ایوان نیز از این گونه کارها دیده می شود که در راستای قبله هم نیست. 
 یکی از ویژگیهای جالب این مسجد نقش درهای ساسانی است که با گچ بر روی دیوار شرقی، نگاشته شده و گمان می رود، معمار مسجد می خواسته یادگاری از درهای زیبای کهن، برای آیندگان برجای گذارد، چون ساخت درهای آراسته و مجلل، در صدر اسلام معمول نبوده است. در ایگاه اصلی مسجد، اکنون در کنار مناره آن است و چندان کهن نیست، گمان می رود همزمان با ساخت منار، ساخته شده باشد ویکراست به شبستان باز می شود افزون بر منار و سردر، دو اتاق در سوی غربی هست که معماری کهن دارد و با توجه به ساختمایه آن، گمان می رود همزمان با خود مسجد ساخته شده باشد [ شاید شبستانی زمستانی بوده است. در تاریخانه دامغان نیز چنین شبستانی بوده که اکنون بودن آسمانه است ولی جای تهرنگ آن نمایان است. هر دو اتاق دارای تاق آهنگ هستند ویرانه اتاق دیگری نیز در کنار دیوار شمالی (درآیگاه کهن مسجد) هست که پیش از کاوش دقیق نمی توان چیزی درباره آن گفت. 
 (به طور کلی مسجد جامع فهرج یزد قدیمی ترین مسجدی که از ابتدا به عنوان مسجد ساخته شده بجز نقشه آن که چیز تازه ای است. معماری ساسانی است حتی زغره ها و ستونک هایی که در چهار گوشه ستون های شبستان است و سرستون ها و درگاه ها، همه به شیوه معماری پیش از اسلام آرایش شده است.) 
 مسجد جامع اصفهان 
 مسجد جامع اصفهان گنجینه (موزه) هنر ایران و یکی از افتخارات معماری این سرزمین است. اثری که نشانه های سیزده سده تحول در فرهنگ اسلامی ایران را در خود گرد آورده است. کاوش ها روشن ساخته که این ساختمان بر روی آثار صدر اسلام و پیش از آن، بنیاد نهاده شده است. 
 طرح نخستین مسجد، به گونه بومسلمی (شبستان ستوندار) بوده که در سال 156 هجری ساخته شده و کاوش ها، موقعیت آنرا روشن ساخته است. محراب و بخش بزرگی از دیوار سوی قبله مسجد کهن با گچ بری ناب و بی همتا در زیر کف شبستان جنوبی مسجد کنونی یافت شده است. سوی قبله مسجد کهن با سوی قبله کنونی، نزدیک به 20 تا 30 درجه اختلاف دارد. 
 در سال 226 هجری، مسجد کهن ویران شده و بر ویرانه های آن مسجدی بزرگتر (نزدیک به ده جریب) ساخته شده، که طرح شبستان ستوندار داشته است، با میانسرایی در میان و شبستان هایی پیرامون آن که بخش جنوبی با شش دهانه شمالی با چهار دهانه و شرقی و غربی با دو دهانه ساخته شده بوده است. به گفته تاریخ نویسان مسجد در این زمان بزرگترین حوزه علمی شهر بوده و کتابخانه ای بزرگ داشته که کتاب های علمی زمان، در آن گرد آمده بوده و در پای هر ستون شبستان، محفل درسیبر پار بوده است. در سده چهارم در روزگار آل بویه، به ساختمان مسجد افزوده شد. بدین گونه که یک دهانه به شبستان ها با کوچک تر کردن میانسرا افزوده شد ستون های نما نیز دارای آجرکار می شد. در سده پنجم و ششم دگرگونی های بنیادی در معماری مسجد رخ داد و مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد. بدین گونه فضای پیوسته ساده و شبستان ها و میانسراها با ایوانها و دو گنبد از هم گسسته شد. در سالهای473 و 481 هجری، گنبدهای زیبایی در بخش جنوبی و شمالی مسجد] گنبد نظام الملک و گند تاج الملک} ساخته شد از این پس چهار ایوانی بودن مسجد، یکی از ویژگی های بنیادی مسجد سازی در ایران شد. مسجد جامع یا مسجد جمعه(آدینه) که همچنین مسجد جامع عتیق خوانده شده است، یکی از کهن ترین و مهم ترین بناهای شهر اصفهان است. بقایایی که از معماری آن برجا مانده اند از دوره خلفای عباسی تا از منه دیلیمان و سلجوقیان و ایلخانیان و مظفریان را شامل می شوند که هر یک در ساختمان بخشی از آن سهیم بوده اند حسن بیگ آقا قویونلو بخشهای مهمی از این مسجد را ساخت و تزئین کرده و پادشاهان سلسله صفویه به طور عمده کار تزیین و ترمیم بنای آنرا به انجام رساندند. کهن ترین عنصر معماریی که در بقایای این مسجد یافت شده است پایه ستونی است که در طی حفریات انجام شده در این مسجد به دست آمده و به دوره ساسانی مربوط است. عناصر تزیینی مشابهی در قلعه یزد گرد و مداین پیدا شدهاند از اینرو می توان چنین تصور کرد که بنایی مربوط به عصر ساسانی در محل کنونی مسجد جامع اصفهان بوده است. 
بقیه مسجد جامع اصفهان
لیکن متدام که بررسی باستان شناسی کاملی صورت نگرفته نمی توان اشاره ای به چگونگی بنای مزبور یا هر گونه جزییات ساختمانی آن کرد. تاریخ نخستین بنای اسلامی در این محل نا مشخص است. 
در حال حاضر نظر حکمی بر این است که نخستین بنای اسلامی در این محل به عصر خلافت المنصور(137- 159 ه ق) برادر ابالعباس و دوره فرمانروایی خلفای بین 143 و152 ق مربوط می شود.
بنایی که در این زمان بر پا گردید نقشه ای ساده داشت و از خشت ساخته شده بود که بقایای آن هنوز هم در بعضی قسمتهای مسجد به چشم می خورد به نظر می رسد که در طی سده سوم هجری حریقی در این بنا رخ داد که در طی آن سقف های چوبی از بین رفت، نقشه های این بنا شامل حیاطی به شکل مربع مستطیل بود که درچهار طرف آن فضاهای ستون داری وجود داشتف تعداد ردیف های ستون های فضاهای شمالی و جنوبی از فضاهای دیگر (شرقی و غربی) بیشتر بود و فاصدله بین ستونهای وسطی نیز وسیعتر بود آرایش مشابهی را می توان در تاریخانه دامغان مسجد فهرج و مسجد جانع نایین مشاهده کرد. 
 مسجد جامع اصفهان در شیوه خراسانی بنیاد نهاده شده و بعدها در شیوه رازی طرح شبستان ستوندار به چهار ایوانی تبدیل شد گنبد خانه جنوبی توسط خواجه نظام الملک در 473 ساخته شد و سپس صفحه صاحب (ایوان جنوبی جلوی گنبد خانه) به آن افزوده شد. برای هماهنگ کردن طرح گنبدخانه در شبستان ستوندار، ستون های زیر گنبد را چهارتایی به هم پیوسته اند در بالای آنها فریزی همچون کتیبه دیده می شود. دهانه گنبد 15 متر است و به روش ترکین ساخته شده است. گوشه سازی آن تر مبه پتکانه است. در بالای شبستان شمالی مسجد، گنبد تاج الملک در هم چشمی با گنبد نظام الملک ساخته شد. این گنبد تهرنگ آتشکده دارد. ملک شاه سلجوقی پیش از رفتن به نماز جمعه در زیر گنبد تشریفات را انجام می داده است. این گنبد خانه بسیار زیباست و آجرکاری آن بویژه در ترمبه ها و شاپرک ها و کتیبه ها بسیار نغز کار شده است. این گنبد دو پوسته از نوع خاکی است. مسجد جامع اصفهان دارای دو مناره است. که در طرفین ایوان جنوبی قرار دارند. برآنها مقرنسی کاری هایی همراه با کتیبه های کاشی بر زمینه آجرکاری دیده می شود مورخینی مانند ما فروخی اشاره ای به دو مناره جنوبی دیگر و دو مناره در قسمت شمالی کرده اند که امروزه اثری از آنها باقی نیست مشهورترین منبر مسجد جامع اصفهان، منبری است که به محراب الجایتو وابسته است. این منبر، که از چوب ساخته شده از منبت کاری های نفیس پوشیده است. منبر عموما     در زمره اثاثیه مسجد به شمار می رود. (این مسجد به دلیل 4 ایوانه بودن آن که به موزه معماری اسلامی معروف است).
 مسجد جامع نایینی 
 مسجد جامع نایینی نیز دارای شبستان ستوندار است و بخشی از آن از مسجدهای بومسلمی بر گرفته شده است. بعدها در زمان آل بویه و آل کاکویه بخش هایی دیگر، به ساختمان افزوده شده است. کهن ترین بخش آن، شبستان جنوبی است که در شیوه رازی دگرگون شده است. نمای مسجد در شیوه رازی ساخته شده، اما ویژگی های شیوه خراسانی را داراست. بلندای چغذها و تاق ها که از مازه دار به تیزه دار دگرگون شده اند، آنرا روشن می سازد. در این مسجد برای نخستین بار چغدهای مازه دار به تیزه دار تبدیل شده اند. کمر پوش ها در شبستان جنوبی که بخش زنانه مسجد است، در سده هشتم به آن افزوده شده اند. گونه ای تاق پتکانه [ در گنبد روی محراب] که همچون کاربندی است، همچنین نیم تاق ها و ستون های شبستان، از شیوه رازی هستند. روی ستون ها گچ بری های زیبایی، کار شده است و این چیزی که در شیوه خراسانی از آن پرهیز می شده است. با اینکه پس از اسلام از چهره نگاری دوری می کردند، اما در گچ بری ها، آمیزه ای از چهره یافت می شود، شاید هنرمند تلاشی داشته، به گونه ای آن روش ها را زنده نگاه دارد. این ساختمان کلاً سادگی شیوه خراسانی را ندارد. آرایه های گچ بری، کاربرد ساختمایه گرانتر و تیزه دار شدن پوششها (و بلندای آنها) اینرا روشن می سازد. 
 (دلیل مهم بودن آن نمونه یک مسجد شبستانی است). 
 مسجد جامع نیریز 
 مسجد جامع نیز در شیوه خراسانی ساخته شده، بعدها به ساختمان آن افزوده شده است اصل مسجد تنها یک ایوان بوده است. به این ایوان های تکی گیری می گفتند در فردوسی خراسان و پیرامون آن، گیری های دیگری بعدها به مسجد تبدیل شده اند. اصل این ایوان شاید نیایشگاه یا آتشکده بوده است. در دوران قاجار نقشه مسجد به طرحی با میانسرا تغییر یافته است. 
 دلیل مهم بودن مسجد جامع نیریز اول آتشکده بوده تبدیل به مسجد شده است. 
 مسجد جامع گلپایگان 
 مسجد جامع گلپایگان (512 – 498 ق) از نخست همانند گنبد دوازده امام و مسجد جامع بروجرد تنها دارای یک گنبد خانه بوده و بخشهای دیگر بعدها به آن افزوده شده ئاست. گنبد خانه تهرنگ آتشکده ای دارد. گنبد به روش ترکین ساخته شده نوک آن نشان می دهد که بعدها دستی در آن برده اند. آجرکاری شیوه رازی در آن بسیار نغز کار شده ولی در بخشهای افزوده شده چندان ارزشمند نیست.گرداگرد برخی ستون های این ساختمان همچون ستون آتشکده های کهن، دارای پیک هایی است که برش ستون را همچون برگ شبدر در می آورد. 
( دلیل مهم بودنش نمونه یک مسجد 2 ایوانه )
 مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز آواز قومی شیوه آذری است(870 ق ) و در زمان خود به فیروزه اسلام نام آور بوده، تهرنگ این مسجد که بدون میانسرا می باشد از مسجد شاه ولی نفث برگر فثه شده و پس از آن نیز در مسجد شیخ لطف الله بکار رفت. این مسجد در سال 870 قمری ساخته شده و بر خلاف بیشتر مسجد دها میانسرا ندارد وبه دلیل سردی هوای تبریز به گونه برونگرا ساخته شده است. مسجد دارای گنبد خانه ای است که گرداگرد آن را شبستان ها فرا گرفته اند. محراب نخستین مسجد ویران شده و آن را در گاه کرده اند. پیش از آن از دو سوی محراب رفت و آمد می کرده اند. همه اندام ساختمان با کاشی آجر (معقلی) و کاشی تراشی (معرق) امود شده است کتیبه ای از شعر فارسی دارد که با خط زیبای نستعلیق نوشته شده است. در آیگاه اصلی مسجد زمانی چارچوب مرمرین داشته ودر دو سوی سر در، نگاره های چهار باهو (چلیپا) و چهار پیلی (چلیپای شکسته) یافت می شود که هر دو از کهن ترین نگاره های ایرانی هستند، این نگاره ها در حمله روس ها کنده شدهاند. جای در گاه وپنجره های کنونی هم درست نیست.
در این مسجد افزون بر ساخت گنبد ساده و بی شکنج، چند گونه ریزه کاری هنر آرا یشی بکار رفته است. کاشی آجر (معقلی) . معرق، کتیبه بر جسته و کار بندیهای گوناگون، که همه در چنان اندازه ای از زیبایی است که تنها باید آنها را چنانکه به نوای دلپذیری در آرامش محض گوش می دهند، با چشم دل دنگریست. 
(به علت سرد بودن شهر دارای صحن نبود) 
 مسجد امام اصفهان (مسجد شاه) 
 مسجد امام یکی از مسجدهای زیبای ایران است اما شکوه مسجد جامع را ندارد ساختمان آن در سال 1020 ق آغاز شده و معمار آن یکی از بزرگترین معماران ایران، استاد علی اکبر اصفهانی است. نام او در کتیبه بالای سر در آیگاه دو رودی آورده شده است. میان محور سر در که رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد که رو به قبله هست زاویه ای پدید آمده که معمار آنرا به بهترین گونه پاسخ داده است میدان نقش جهان رود اصفهانی دارد، یعنی حدوداً رو به جنوب است. اما مسجد رو به جنوب غربی است. معمار، ایوان شمالی مسجد در پشت هشتی را به گونه ای چرخانده که از هشتی می توان میانسرای مسجد را دید ولی نمی توان یکراست به آن وارد شد. بلکه باید از یکی از دو دالان گرداد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان درازتر، آبریزگاه ها وضوخانه جای دارد. میانسرای مسجد تناسبات شش پهلوی منتظم را دارد. در دو گوشه جنوبی آن دو مدرسه است که تا پیش از این حجره ای نداشته، بعدها برای یکی از آنها حجره هایی ساخته اند. چشمه های شبستان جنوبی مسجد، پوشش کلمبو دارد که کمترین بلندارا دارد. همه دیوارهای شبستان با کاهش هفت رنگ آمده شده 
و...